در دوران حكومت عرب‌ها
ايران در دوران خليفه دوم، عمر بن خطاب، به تصرف عرب‌هاي مسلمان درآمد.
پس از خلافت عمر، عثمان و علي، امويان حكومت كرده و پس از چندي ضعيف شدند و حكومت به عباسيان كه از نوادگان عباس بن عبدالمطلب، عموي پيامبر، و از بني هاشم بودند رسيد. عباسيان به كمك ابومسلم خراساني (بهزادان) و ايرانيان هميار او (سياه جامگان)، خلافت را به دست آوردند اما بعد ابومسلم را كشتند. بعدها قيام‌هايي از جمله خيزش المقنع نيز عليه عباسيان صورت گرفت كه سركوب شد.
طاهريان
طاهريان(۲۵۹ - ۲۰۵ه/۸۷۲-۸۲۰م) اولين حكومت مستقل ايران بعد از حملهٔ اعراب بودند. در اوايل قرن سوم، طاهر بن حسين، يكي از سرداران مأمون عباسي از طرف او امير خراسان شد و بدليل آن كه عدم اطاعت خود را از مأمون اعلام كرد، اولين حكومت مستقل ايراني بعد از اسلام در ايران تشكيل شد و حكومت او به طاهريان معروف شد. در زمان طاهريان نيشابور به پايتختي برگزيده شد. طاهريان در جنگ با خوارج در شرق ايران به پيروزي دست يافتند و سرزمينهاي ديگري مانند سيستان و قسمتي از ماوراءالنهر را به تصرف در آوردند و نظم و امنيت را در مرزها بر قرار كردند. گفته مي‌شود كه در زمان حكومت طاهريان، به جهت اهميت دادن آنان به كشاورزي و عمران و آبادي، كشاورزان به آسودگي زندگي مي‌كردند. در زمان طاهريان قيامهاي بابك و مازيار كه به ترتيب در اذربايجان و طبرستان(مازندران)رخ داد باعث شد كه انها از توجه به شرق ايران باز دارد.به همين دليل خوارج دست به شورش زدند.اخرين امير طاهري محمد بن طاهر نيز فردي مقتدر نبود.در نتيجه حكومت طاهريان رو به ضعف نهاد و سرانجام در ميانه‌هاي سده سوم هجري به دست يعقوب ليث سرنگون شد.
صفاريان
صَفّاريان از دودمان‌هاي ايراني فرمانرواي بخش‌هايي از ايران بودند. پايتخت ايشان شهر زَرَنگ بود. يعقوب ليث نخستين امير اين خانواده بود كه دولت مستقل اسلامي صفاريان را بنياد نهاد. ليث سه پسر داشت بنامهاي يعقوب و عمر و علي، هر سه پسران ليث حكومت كردند اما دورهٔ حكومتشان چندان نپاييد.
سامانيان
سامانيان (۲۶۱ - ۳۹۵ ق / ۸۷۴ - ۱۰۰۴ م) يكي از دودمان‌هاي ايراني بودند كه تقريبا بر تمامي سرزمينهاي خراسان، هيركان، مكران، سيستان، خوارزم و كرمان حكومت كردند و باعث رشد و شكوفائي زبان فارسي دري شدند.
خاندان ساماني از مردم بلخ بوده و آيين زردشتي داشتند، سامان خدا بنيان گذار اعلي خانواده از روشناسان محل و فرمانرواي بلخ بود. اسد والي عربي خراسان در نيمه قرن هشتم با سامان دوست شد. سامان دين اسلام را برگزيد و نام پسر خود را اسد گذاشت. پسران اسد اشخاص با كفايتي بودند و در قرن نهم عهد مامون عباسي به حكمراني محلي ماورالنهر و هرات برگزيده شدند. مانند: علي در سمرقند، احمد در فرغانه و الياس در هرات. ابراهيم پسر الياس بود كه بعدها به سپهسالاري دولت طاهري افغانستان رسيد. احمد حاكم فرغانه در ۸۷۴ فوت، و نصر پسرش در سمرقند جانشين او گرديد. اسمعيل برادر نصر حاكم بخارا شد و همين شخص است كه بعدها دولت حسابي ساماني را در سال ۸۹۲ بعد از مرګ نصر ګرفت و درسمرقند پايه ګذاشت.
زياريان
اسكليان يا (آل زيار) و بوييان يا (آل بويه) دو خانواده ديلمي از نواحي ديلمستان بودند كه توانستند به حكومت ايران غربي برسند.
در غرب و مركز ايران دو سلسله ديلمي به نام آل زيار (۳۲۰ ه.ق.) و آل بويه كه هر دو از مناطق شمال برخاسته‌اند نواحي مركزي و غربي ايران و فارس را از تصرف خلفا آزاد كردند. ديلمي نام قوم و گويشي در منطقه كوهستاني ديلمستان بود. ديلميان سخت نيرو گرفتند و مدت ۱۲۷ سال حكومت راندند و چون خلفا در برابر آنها چاره‌اي جز تسليم نديدند حكومت بغداد را به آنها واگذاشتند و خود بعنوان خليفگي و احترامات ظاهري قناعت كردند. در واقع، بعد از حكومت نيمه مستقل طاهريان و پس از صفاريان و در ايام امارت امري ساماني در ماوراءالنهر، خانواده‌هاي از مازندران و سپس گيلان توانستند بر قسمت عمده ايران غربي، يعني از خراسان تا بغداد تسلط يابند. حكومت اين خانواده‌ها به نام ديلميان شهرت يافته‌است.
بوييان
آل بويه يا بوييان يا بويگان، (۳۲۰-۴۴۷ ق / ۹۳۲-۱۰۵۵ م) از دودمان‌هاي ديلميان و شيعهٔ ايران پس از اسلام است كه در بخش مركزي و غربي و جنوبي ايران و عراق فرمانروايي مي‌كردند.
بوييان داراي تباري ديلمي بودند و به زباني ايراني صحبت مي‌كردند. سرزمين بوييان ديلمستان بود. اين واژه به همه مازندران و گيلان و سرزمين كوهستاني البرز در جنوب گيلان و مازندران گفته مي‌شده‌است.